Demiryolu taşımacılık sektörünün uzun süredir beklediği Türkiye Demiryolu Ulaştırmasının Serbestleşmesi Hakkında Kanun Mayıs ayında yürürlüğe girdi. Kanunun sektörü nasıl etkileyeceği, neler getirdiği şimdilerde en önemli tartışma konusu.  10 soruda yeni kanunu değerlendiren Demiryolu Danışmanı Şemsi Ercan, yeni yapılanmanın temelinin kamu ile özel sektörün katılımcı işbirliği ile oluşturulabileceğini söylüyor.

1. Demiryollarında yeniden yapılanmanın nedeni nedir?

Avrupa’da, 2. Dünya Savaşı sonrası karayolu araçlarının ve karayolu ağlarının gelişmesi ile karayolu taşımacılığı gelişti. AB’de, 1960 yılında %60 olan demiryolunun payı, 1970’de yük taşımacılığında %20,1 yolcu taşımacılığında ,2’ye, 2000’de yükte %8,1 yolcuda %6,3 e düştü. Demiryolunun canlandırılması ve payının artırılması için yeni yapılanma kapsamında;

1. 1991 yılında Trans Avrupa ağ ve koridorlarının yapılması kararlaştırıldı.
2. 2001 AB Taşımacılık Beyaz Kitabı ve AB Direktifleri ile serbestleşme, demiryolu taşımacılığının ve demiryolu altyapısının kullanılmasının özel sektöre açılması, interoperabilite ve demiryolu işletmelerinin yeni yapılanması düzenlendi.

 

TABLO 1-AVRUPA BİRLİĞİ’NDE YÜK VE YOLCU TAŞIMALARININ, TAŞIMA TÜRLERİ ARASINDA DAĞILIMI
	Yük taşıması net ton km %				Yolcu taşıması net yolcu km %
YILLAR	Karayolu	Demiryolu	Deniz-İç Su Yolu	Boru Hattı	Karayolu	Demir	Havayolu	Metro-Tram
1970	34,6	20,1	11,8	4,5	86,4	10,2	1,8	1,5
2000	43,8	8,1	6,9	2,8	86,8	6,3	1,1	5,8

Kaynak: EU DG TREN - EURORSTAT

 

Tablo 2’de görüldüğü gibi, Türkiye’de 1970 yılında demiryolu yük taşımacılığının payı % 24,3 ve yolcu taşımacılığının payı % 7,6 iken, 2000 yılında yükte %5,4’e ve yolcuda % 2,2’ye düşerek Avrupa gibi canlılığını kaybetti. Demiryolunun bu çöküşünde, 1950 yılından itibaren, karayoluna yatırım yapılarak, demiryolunun ihmal edilmesi, demiryolu ağlarının yetersizliği, altyapı standartlarının düşmesi, demiryolu araçlarının sayı ve nitelik olarak yetersizliği, çift hat, elektrikli ve sinyalli hatların azlığı etkili olmuştur. Türkiye’de Avrupa’da olduğu gibi demiryolunun yeniden canlandırılması zorunluluk olarak ortaya çıkmış ve demiryolunun yeni yapılanması kapsamında; yeni demiryolu hattı ve yüksek hızlı hat yapımı ve mevcut hatlarının yenilenmesi, demiryolları için serbestleşme ve yeni yapılanma yasaları hazırlanması, özel sektörün kendisine ait vagon alması ve işletmesi çalışmaları başlatıldı.

 

TABLO 2-TÜRKİYE’DE YÜK VE YOLCU TAŞIMACILIĞININ TAŞIMA TÜRLERİ ARASINDA DAĞILIM ORANI
Yıllar	Yük taşıması net ton km %				Yolcu taşıması net yolcu km %
1950	Karayolu 25,0	Demiryolu 68,2	Denizyolu 6,8	Havayolu 0,0	Karayolu 50,3	Demiryolu 42,2	Denizyolu 7,5	Havayolu 0,0
1960	45,0	52,9	2,0	0,1	72,9	24,3	2,0	0,8
1970	75,4	24,3	0,2	0,1	91,4	7,6	0,3	0,7
1980	88,0	11,8	0,1	0,1	94,7	4,6	0,2	0,5
1990	81,2	9,8	8,9	0,1	96,6	2,5	0,1	0,9
2000	90,0	5,4	4,4	0,2	96,0	2,2	0,0	1,8

                           Kaynak: TCDD 2010 Yılı Demiryolu Sektör Raporu

 

2. Demiryolunda yeni yapılanma ve serbestleşmenin alanı ve temeli nedir?

Demiryolu, hat ve istasyon altyapısı temelinde kamusal bir alandır. 2000 yıllarına kadar, demiryolu altyapı işletmeciliği ve demiryolu taşımacılığı devlet tarafından yapılmaktaydı. Demiryolu yük taşımalarının büyük kısmını, kömür, demir, maden işletmeleri ile devlet fabrikalarının yükleri oluşturmaktaydı. 1950 sonrası karayollarının desteklenmesi ve güçlenmesi, demiryolunun ihmali, KİT’lerin özelleşmesi TCDD’nin yüklerini ve payının azaltmıştır. 

Demiryolu Yük Taşımacılığında Özel Sektör

2002 yılında, TCDD Ana Nizamnamesi 4. maddesinde yapılan değişiklik ile özel sektörün, kendine ait vagonlarla taşıma yapmasına olanak tanınmıştır. 2011’de, özel sektör 2 bin 876 vagonla 3,901 milyon tkm (toplam demiryolu taşımasının % 33’ü) yük taşımıştır. 2012’de özel vagonların sayısı 3 bin 159’a ulaşmıştır. Taşımalar, yetersiz yatırım yapılan yük hatlarında, sürdürülmektedir. AB mali desteği 2007 yılında çıkan 4 koridor Edirne-İstanbul hattının başlaması hala beklemektedir. Ayrıca devamı olacak yük koridorlarımızın yapılması demiryolu taşımacılığını artıracaktır. YHT hatlarında yük trenlerinin çalışacağı teknik uygulanmalı veya konvansiyonel hatlar yapılarak yük taşımacılığı canlandırılmalıdır. Yeni yapılanmanın temeli, kamu ile özel sektörün katılımcı işbirliği ile sağlanabilir.

Devlet işletmeleri, mevcut şartlarda demiryolu taşımacılığını sürdürememektedir. Ekonomik, sosyal hizmet olan demiryolu altyapısı özel sektöre uygun olmamaktadır.

Devlet ve özel sektörün ayrı başaramadığı demiryolu alanı bir işbirliği alanıdır. Sanayi ve tarım yükleri ile deniz taşımaları olan özel sektörün, demiryollarını canlandırması için yeni yapılanma ile demiryolu pazarına girmesi düzenlenmektedir. Demiryolunu yeniden yapılanmasında, özel demiryolu işletmelerinin taraf kabul edilmesi, demiryolunu geliştirmesi öngörülen özel sektörün, yatırımları ve çalışmaları ile ilgili yasa ve yönetmelik çalışmalarına katılması ve görüşlerinin alınması yararlı olacaktır. Demiryolu sanayinin gelişmesi için ilgili taraflarla ortak sinerji oluşturulmalıdır. Taşımalar, yetersiz yük hatlarında, sürdürülmektedir. Hatlar habersiz kapatılarak, demiryolu taşımacılık şirketleri zarara uğratılmaktadır. Avrupa hattı bloke olmuştur. Suriye, Irak, İran hatları daha da kötü durumdadır.

3. 1 Mayıs 2013 ve 28634 sayılı Demiryollarının Serbestleştirilmesi Kanunu ve 1 Kasım 2011 tarih ve 655 Sayılı Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararnameler nasıl hazırlandı?

25 Kasım 2005 tarihinde Ulaştırma Bakanlığı ve TCDD tarafından hazırlanan “Demiryolu Çerçeve Kanunu” ve “TCDD Kanunu” nihai taslağı tamamlanmış ve ikincil mevzuat çalışmalarının 18 ay içerisinde sonuçlanacağı duyurulmuştu. 10 Nisan 2008 tarihinde TCDD’nin Yeniden Yapılandırılması ve Türkiye Demiryolu Taşımacılığı AŞ.’nin kurulması ile bazı Kanun ve Kanun Tasarısı ve Genel Demiryolu Kanun Tasarısı tamamlanmış, ilgili kuruluşlara dağıtılmış ve kısa süre içinde görüş istenmişti.

Demiryolu Kanun Tasarıları 27.6.2008 tarihinde TCDD Genel Müdürlüğünde UBAK Müşaviri Adnan Ekinci tarafından, kapsamlı bir sunuşla tanıtılmıştır. Kanun tasarıları, özellikle Genel Demiryolu Kanun Tasarısı birkaç nokta dışında iyi bulunmuş ve bir an önce çıkması istenmişti. Tereddüt oluşturan konular rekabet, rekabet kurulu, emniyet, kaza kurulu üzerinde yoğunlaştı. Türkiye Demiryolu Taşımacılığı A.Ş.’nin TCDD’ye ve DUGEM’in (Demiryolu Ulaştırması Genel Müdürlüğünün) Ulaştırma Bakanlığına bağlı olması düzenlendi. TCDD Kanunu’nda serbestleşmeyi sağlayacağı kabul edilen yönetmelikleri çıkartacak olanın DUGEM’in olmaması tartışmalara yol açtı. Görüşler yazı ile bildirildi ve cevap alınmadı. Ulaştırma Bakanlığı ile yapılan görüşmede, demiryolu mesleğini düzenleyen demiryolu kanunlarının, politik konu olarak Bakanlığın işi olduğu ifade edildi.

2008 den, 2013’e kadar Demiryolu Çerçeve Kanunu tamam olduğu ve bir an önce çıkması istendiği halde çıkartılmadı.

2011’de (Demiryolu Çerçeve Kanunu Tasarısı ortadan kalkarak yerine) 655 sayılı Ulaştırma Bakanlığını düzenleyen KHK çıkarıldı. 2013 Demiryolu Kanunu da yeni yapılanma ve serbestleşmeyi yapacak “Demiryolu Düzenleme Genel Müdürlüğü”nü belirtmiyor. Demiryolunun yeni yapılanması inandırıcılığını korumalı, yazboz tahtası olmamalıdır.

Yeni yapılanma diye, TCDD’nin ve devletin taşınmazlara ilişkin hükümleri ön plana geçmemelidir.

4. Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı’nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, yeni yapılanmayı nasıl düzenlemektedir?

2008 yılında hazırlanan Demiryolu Çerçeve Kanunu Tasarısı yerine, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı’ nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında 655 sayılı Kanun Hükmünde Kararname yeni yapılanma ve serbestleşmeyi;    Madde 8. DDGM’nin (Demiryolu Düzenleme Genel Müdürlüğü) görevlerini 15 alt başlık altında bir sayfada belirtmektedir. Yönetmelikler ile uygulanması gereken bu konular; rekabet, mali yeterlilik ve saygınlık, hizmet üreten ve hizmetten yararlananların hak ve yükümlülükleri, kamu hizmet yükümlülüğü, mesleki yeterlilik, demiryolu araçlarının tescili, emniyet, demiryolu altyapı tahsisi ve ücretlendirmesidir. DDGM’nin görevleri AB düzenlemelerinde ve 2008 yılındaki Demiryolu Çerçeve Kanunu’nda yer alan düzenlemelerin kısa başlıklarıdır. Yönetmeliklerin yapılabilmesi için,  Kanun Hükmünde Kararname’de yer alması yeterli değildir. Yönetmeliklerin, kanunda yer alan açık bir hükme dayanması gerekmektedir.

Madde 29.  Kaza, koordinasyon, araştırma merkezi ve şura düzenleme kurullarının içinde, demiryolu kurullarının da görevleri belirtmektedir. Demiryolu Çerçeve Kanunu’nda yer alan demiryolunun yeni yapılanması, 2008’den 5 yıl sonra Ulaştırma Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’nin 8. ve 29. maddesi olarak 2 sayfada yeni yapılanmaya değiniyor. Yeni yapılanma ve kanun tasarıları bir yaz-boz tahtası görüntüsü vermemelidir. Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu Sektör Yöneticisi Göktuğ Kara’nın, DTD’nin Demiryolu Bülteni Kasım-Aralık 2012 sayısında belirttiği gibi “DDGM’nin sektördeki mutlak önemi, rolü ve sorumluluğu” kanunda belirtilmeliydi. DDGM ve altyapı yöneticisi ilişkileri kanunda yer almalı ve geçiş süreci 5 yıldan kısa olmalıydı.” Demiryolu Çerçeve Kanunu ve TCDD Kanunu ve eki yönetmelikler, demiryollarının yeni yapılanmasını sağlayacak zorunlu ve önemli temeldir. Demiryollarının yapılanması tüm taraflar, ekonomik ve sosyal alanda işbirliği yaparak, görüşleri alınarak ve isabetli uygulamalarla başarıya ulaşabilir. Avrupa Birliği ve dünyadaki olumlu sonuçlar bunu göstermektedir.  

 

5. Demiryollarının Serbestleştirilmesi Kanunu’na göre nasıl bir yapılanma oluşturuldu?

 

Kanunda, TCDD’nin Demiryolu Altyapı İşletmecisi ve TCDD Taşımacılık A.Ş. şirketi olarak ayrılması düzenlendi. Kamu ve tüzel kişilerin yanında özel şirketlerin de, demiryolu altyapısı inşa etmek ve işletmek, kendine ait ve ulusal demiryolu altyapı ağı üzerinde demiryolu tren işletmecisi olması düzenlendi. Demiryolunun serbestleşmesi ile ilgili tek kurum olan DDGM (Demiryolu Düzenleme Genel Müdürlüğü) Serbestleşme Yasası’nda yer almadı. TCDD’nin taşınmazlarına ilişkin hükümler ise kanunda ön planda yer almaktadır. Yolcu taşımacılığı ve YHT için kamu hizmeti yükümlülüğünün Bakanlık tarafından, TCDD’nin finansman açıklarının, Hazine Müsteşarlığı tarafından, TCDD Taşımacılık A.Ş. finansman açıklarının TCDD tarafından, 5 yıl karşılanacağı belirtildi. 5 yıl, özel demiryolu taşıma şirketler yeni yapılanmanın rekabet şartına sahip olamayacak. Yüksek hızlı trende, yüksek maliyetli yatırımların zararının devlete ödetilmesinin devamı düşündürücüdür.

 

6. AB demiryolu yeni yapılanma mevzuatı ve konuları nelerdir?

 

Kuşkusuz, demiryollarında yeni yapılanmanın farklı biçimleri vardır. Yazımızda, Türkiye’nin AB ile ilişkileri, trenlerin ve taşımaların ağırlıkla Avrupa’ya gitmesi nedeni ile AB demiryolu mevzuatını inceleyeceğiz ve temel alacağız.

                Konusu

1991/440 AB Direktifi                         İç Pazarın açılması, rekabetin yaygınlaştırılması ve finans

Birinci Demiryolu Paketi:                  Konusu

1995/18 AB Direktifi                           Demiryolu işletmelerine lisans verilmesi 

1995/19 AB Direktifi                           Demiryolu altyapı kapasitesinin oluşması ve altyapı ücreti

Ulaşım Altyapısı üzerine                    Konusu

95/2236 AB Regl.                                Trans-Avrupa ağları alanında topluluk mali yardımı verilmesi

96/1692 AB Konsey Kararı                Trans-Avrupa ulaştırma ağlarının geliştirilmesi topluluk hedefleri

İkinci Demiryolu Paketi                    Konusu

2001/12 AB Ortak Dir.                        91/440 AB direktiflerini değiştiren topluluk demiryollarının geliştirilmesi

2001/13 AB Ortak Dir.                        95/18 direktiflerini değiştiren demiryolu işletmelerinin lisans verilmesi

2001/14 AB Direktifi                           Demiryolu altyapısı, altyapı ücretleri ve güvenliği

Üçüncü Demiryolu Paketi                Konusu

2004/139 AB Dir.                 91/440 Direktiflerini değiştiren topluluk demiryollarının geliştirilmesi

2004/140 Komisyon İletişimi             Avrupa demiryolu sisteminin entegrasyonunun ilerlemesi 

2004/144 AB Ortak Tüzüğü (Reg)    Demiryolu yük taşımacılığında karşılıklı kalite gereksinimi

 

7. AB Birinci Demiryolu Paketinde, demiryolunun yeni yapılanması nasıl yer alıyor?

 

1991/440 Pazarın açılması, rekabetin yaygınlaşması ve finans konusunda AB Konseyi Direktifi

Dikkate alınacaklar -Tam rekabetçi bir pazarda bütünleşme -Demiryolu ağının etkinleştirme, -Demiryolu taşımacılığını etkin ve rekabetçi yapmak, -Demiryolu altyapı yönetimi ve taşımacılığın etkin işletilmesi ve birbirinden ayırması, -Hizmet kalitesini iyileştirmek için,  rekabeti teşvik etmek.

Amaç ve uygulama alanı: Amaç: Topluluk demiryollarının tek pazarın ihtiyaçlarına uyumu ve etkinliğin arttırılması Uygulama alanı: - Demiryolu işletmelerinin yönetiminin bağımsızlığı ve mali yapılarını iyileştirme; - Demiryolu altyapısının yönetimi ve demiryolu taşıma şirketlerinin ayrılması, - Demiryolu şirketlerinin - Demiryolu ağlarına adil katılmanın garantisi

 

Türkiye’de mevcut durum ve yasadaki durum tespitleri

• TCDD, hükümet etkisine açık, Demiryolu Düzenleme Kurulu, Bakanlığa bağlıdır

• TCDD’nin ve TCDD taşımacılığının zararları 5 yıl daha devlet tarafından karşılanacaktır

• Demiryolu Düzenleme Kurulu’nda, altyapı yöneticisi ve özel demiryolu işletmeleri yer almalıdır

1995/18 Sayılı demiryolu işletmelerinin lisansları konusunda AB Konseyi Direktifi	Dikkate alınacaklar -Demiryolu altyapısına tüm toplulukta tek biçim ve ayırımsız katılım, -Bir üye devlette verilen yetkilerin tüm toplulukta geçerli olması, -Mesleki yeterlilik, mali yeterlilik ve saygınlık gereksinimini, -Müşterileri korumak için, risklere karşı yeterli güvenlik ve düzenlemeler garantisi,	Amaç ve uygulama alanı: -91/440 Direktifi ile hedeflenen hizmetlerin yapılması için tüm topluluk yetki kriterleri, -Demiryolu şirketlerinin saygınlık şartları, -Mali yeterlilik şartları, -Mesleki Yeterlilik; yönetim organizasyonu, bilgi ve tecrübeye sahip olma şartları. -Personel, hareket eden malzemeler ve organizasyon için yüksek güvenlik şartları. -Yetki en fazla 5 yıl geçerlidir
1995/19 demiryolu altyapı kapasitesinin dağılımı ve altyapı kullanma ücretleri konusunda AB Konseyi Direktifi	Dikkate alınacaklar -Demiryolu sektöründe hizmetlerin serbest edimi prensibinin uygulanması, -Demiryolu işletmeleri için uluslararası demiryolu trafiğine katılıma, -Altyapı kullanım ve ücret sistemi, -Demiryolu altyapısının etkin kullanımı, -Altyapı yöneticilerinin, mali kapasitesi dikkate alınarak,	Amaç ve uygulama alanı: -Demiryolu altyapısı kullanılma için izlenecek usul ve prensipleri tanımlamak - Altyapı kullanıcılarından ücret alınması - Genel Hükümler; - Güvenlik Sertifikası alınması konusunda, demiryolu şirketleri topluluk mevzuatı ile uygun ulusal mevzuat kayıtlarına uymalıdır.

 

Türkiye Demiryolu Taşımacılık Mevzuatının, 1995/18-19 Sayılı AB Direktiflerine uyumu

• Çeken ve çekilen araçlar yönetmeliği
• Demiryolu işletmelerine, lisans verilmesini düzenleyen yönetmelik, mesleki yeterlilik eğitiminin programının belirlenmesi
• Emniyet Sertifikası ve Emniyet Yönetmeliği
• Demiryolu Altyapısına Erişim Yönetmeliği

 

8. Demiryollarının yeni yapılanması için Demiryolu Çerçeve Kanunu’nun eki olması gereken YÖNETMELİKLER nelerdir?

• Emniyet Yönetmeliği
• Altyapı ve Çeken Araçlar Yönetmeliği
• Karşılıklı İşletilebilirlik Yönetmeliği
• Kaza ve Olayların Araştırılması Yönetmeliği
• Altyapıya Erişim ve Altyapının Ücretlendirilmesi Yönetmeliği
• Tıkanık Altyapı Yönetmeliği
• Çeken-Çekilen Araç Yönetmeliği
• Lisans Yönetmeliği

• Mali Yeterlilik
• Mesleki Yeterlilik (MYE Yönetmeliği)
• Sigorta Etme
• Yönetimin Güvenilirliği, saygınlık

• Emniyet Sertifikası Yönetmeliği
• Altyapıya Emniyet Yetki Belgelerinin Verilmesi Yönetmeliği
• Yetkilendirilmiş Kurul Yönetmeliği
• Demiryolu Otoritesinin ve Organlarının Çalışma Usul ve Esasları

 

9. Demiryolu hat altyapısının, yeni yapılanmada önemi nedir?

Türkiye demiryolu hat altyapısında önemli bir atılım ve yatırım içindedir. Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı 2009 – 2013 Stratejik Planında yer alan “18 Demiryolu Projesi” kapsamında yatırım yapılmakta veya planlanmaktadır. 2002-2012 arasında 10 milyar TL ve 2012’de 10 milyar TL’yi aşan demiryolu yatırımı gerçekleşti. Yatırımların büyük kısmı yüksek hızlı tren hatlarına yapılmaktadır. YHT hatlarında, henüz yalnızca Konya-Ankara hattı çalışmaktadır. YHT hatlarının, konvansiyonel trenlerin çalışabileceği teknikle yapılması, Edirne-İstanbul hattının 4. Koridorun Parçası olarak tamamlanması, İstanbul – Ankara hattının Arifiye ve Çayırhan’ dan konvansiyonel bir hat olarak geçmesi, Uluslararası ve yurtiçi koridorların yapılması, demiryollarının limanlara, OSB’lere ve lojistik merkezlere bağlanması, yeni yapılanmayı destekleyerek demiryollarını canlandıracaktır.

Büyük yatırımların yapıldığı dönemde, altyapının mevcut durumu kötüdür. Demiryolu taşımacılığını zorlaştırmaktadır.

Serbestleşme için iyi bir demiryolu altyapısı, serbestleşmeyi berrakça düzenleyen Kanun ve Yönetmelikler gereklidir.

10. Demiryolu sanayine yeni yapılanma sürecinde ne tür görevler düşüyor?

Demiryolunun yeni yapılanması ile demiryolunun canlandırılması ve gelişmesi; binlerce km demiryolu yük, yolcu ve YHT yapılmasını, elektrifikasyon ve sinyalizasyonunun ihtiyacını beraberinde getirmektedir. Demiryolu altyapısı içim yapılan büyük yatırımlar, genel olarak doğru ve demiryolu sanayi için önemli olanak olmaktadır 

Demiryolunda hedeflenen yolcu ve yük taşıma artışları için 10 yılda 20 bin civarı yük vagonu, 10 bin dolayında metro, YHT ve yolcu vagonu talebi olacaktır. Demiryolunun ihtiyacı olan hat ve araç altyapı malzemelerini üretecek, Ar-Ge ile ileri teknoloji ile yeni ürün üretecek demiryolu sanayisi, demiryolu yatırımlarından destek olacak ve ürünleri temin ederek demiryolunun yeni yapılanmasına ve ekonomiye güç katacaktır.

Demiryolu sanayisi, demiryollarının yeni yapılanmasına destek olarak, demiryollarının yeni yapılanmasının temel bir parçası olmaktadır.

Demiryolu Sanayicilerinin Mesleki Derneği olan RAYDER, demiryollarının yeni yapılanmasının; güçlü bir demiryolunun, güçlü bir demiryolu sanayi ile birlikte gerçekleşmesi için görevlerini yapmağa devam ediyorlar.